शेजारी त्रास देत असेल तर काय करावे? नागरिकांचे अधिकार – भाग – २ | Neighbor Bothering? Part 2 – BOMBAY HIGH COURT

Last updated on September 15th, 2025 at 01:20 pm

– रेश्मा ठिकार, वकील, मुंबई उच्च न्यायालय
(M.A.,LL.M.,PGC-ADR, PGD-HR, PGD-CL, PGD F.S & R.L.)

शेजारी त्रास देत असेल तर काय करावे? नागरिकांचे अधिकार – भाग – २ | Neighbor Bothering?

आपण शहरी भागात राहणारे असो, वा ग्रामीण भागात. या-ना-त्या कारणावरुन शेजाऱ्यांशी खटके उडतातच. किरकोळ कारणावरुन होणाऱ्या त्या वादाचे कालांतराने सूडभावनेमध्ये रुपांतर होते. पूर्वीच्या काळचा शेजारधर्म दुर्मिळरित्या पाहायला मिळत आहे. आजकाल शेजाऱ्यांकडून (Neighbors) त्रास देण्याचे प्रमाण वाढले आहे. शेजाऱ्यांच्या अशा त्रासाविरुद्ध (Against neighbors bothering) कायद्यात नेमक्या कोणत्या उपाययोजना उपलब्ध आहेत? आपण कोणती कायदेशीर पावले उचलू शकतो? कशाप्रकारे तक्रार करता येते? याबाबत सविस्तर माहिती देणाऱ्या मुंबई उच्च न्यायालयातील वकील रेश्मा ठिकार यांच्या अभ्यासपूर्ण लेखाचा हा दुसरा भाग.

पोलिसांकडे दाद मागणे तसेच कायदेशीर तक्रारीचा पर्याय :

त्रास ज्या भागात होत आहे त्या भागाच्या हद्दीत येणाऱ्या पोलिस ठाण्यात जावे आणि तक्रार करताना सोबत सर्व आवश्यक पुरावे घ्यावेत. यात फोटो, ऑडिओ रेकॉर्डिंग, व्हिडिओ क्लिप्स, शेजाऱ्यांसोबत झालेले वाद, तसेच आधी दिलेल्या लिखित तक्रारीच्या प्रती यांचा समावेश करावा. स्पष्ट आणि ठोस पुरावे दिल्यास पोलिस तुमच्या तक्रारीकडे गांभीर्याने पाहतात आणि योग्य तपास सुरू करतात. तक्रार करताना सविस्तर लिखित अर्ज तयार करावा, ज्यात नेमका त्रास, घटना, तारीख, वेळ, ठिकाण, आणि सहभागी व्यक्तींची माहिती नमूद करावी. तसेच शेजाऱ्यांशी बोलणे, सोसायटीकडे तक्रार करणे अशा आधी केलेल्या प्रयत्नांचाही उल्लेख करावा. व्यवस्थित मांडलेली तक्रार पोलिसांना प्रकरण समजून घेण्यासाठी सोपी ठरते आणि त्यामुळे तातडीने कारवाई होऊ शकते.

पोलिसांच्या संकेतस्थळावर ऑनलाईन तक्रार नोंदवणे :

महाराष्ट्र पोलिसांकडे त्यांच्या अधिकृत संकेतस्थळावर (www.mahapolice.gov.in) “Citizen Services” विभागात “Online Complaint” असा पर्याय उपलब्ध आहे, ज्याद्वारे आपण घरबसल्या तक्रार नोंदवू शकता. हा पर्याय लहानसहान किंवा प्राथमिक स्वरूपाच्या तक्रारींसाठी सोयीचा ठरतो, मात्र गंभीर स्वरूपाच्या प्रकरणांमध्ये प्रत्यक्ष पोलिस ठाण्यात जाऊन तक्रार नोंदवणे आणि पाठपुरावा करणे अधिक प्रभावी ठरते. जर त्रास हा गुन्हा ठरणाऱ्या स्वरूपाचा असेल, जसे की धमकी देणे, मारहाण करणे, परवानगीशिवाय घरात शिरणे किंवा इतर बेकायदेशीर वर्तन करणे, तर पोलिसांना एफ.आय.आर. (First Information Report) नोंदवण्याची मागणी करावी.

तपास अधिकाऱ्याचे नाव, बॅज नंबर नोंद करून ठेवा :

दखलपात्र (Cognizable) गुन्ह्यात एफ.आय.आर. नोंदवणे, तपास करणे आणि आरोपीवर कारवाई करणे हे पोलिसांचे कायदेशीर कर्तव्य आहे. तसेच तक्रार दिल्यानंतर नेहमी acknowledgment slip घ्यावी आणि तुमचा तपास पाहणाऱ्या अधिकाऱ्याचे नाव व बॅज नंबर नोंद करून ठेवावा. जर ठरावीक कालावधीत कारवाई झाली नाही तर लिखितरित्या पाठपुरावा करावा किंवा वरिष्ठ पोलिस अधिकाऱ्यांकडे, जसे की ACP, DCP किंवा जिल्हा पोलीस अधीक्षकांकडे तक्रार द्यावी. त्याशिवाय राज्य मानवाधिकार आयोग, महिला आयोग किंवा स्थानिक लोकप्रतिनिधींकडेही योग्य मार्गदर्शनासाठी संपर्क साधता येतो. आवश्यकता भासल्यास वकिलामार्फत कायदेशीर नोटीस देऊन किंवा न्यायालयात दाद मागून पुढील कारवाई करता येते.

कायदेशीर तरतुदींचे ज्ञान :

शेजाऱ्यांच्या (Neighbors) त्रासाबाबत तक्रार करताना काही कायदेशीर तरतुदी माहित असणे उपयोगी ठरते. भारतीय दंड संहिता (IPC) नुसार शेजाऱ्यांकडून होणाऱ्या त्रासाविरुद्ध काही महत्वाची कलमे लागू होतात. कलम 268 मध्ये सार्वजनिक उपद्रव (Public Nuisance) गुन्हा मानला जातो, तर कलम 294 मध्ये अश्लील वर्तन किंवा गाणी यावर बंदी आहे. कलम 503 मध्ये गुन्हेगारी धमकी (Criminal Intimidation) नमूद असून, कलम 506 मध्ये धमकी दिल्यास होणारी शिक्षा निश्चित केली आहे. तसेच कलम 427 अंतर्गत इतरांच्या मालमत्तेचे नुकसान (Mischief) हा गुन्हा ठरतो.

पोलिसांना थेट कारवाईचा अधिकार :

ध्वनी प्रदूषण (नियंत्रण व नियंत्रण) नियम, 2000 अंतर्गत ठराविक वेळेनंतर किंवा ठराविक मर्यादेपेक्षा जास्त आवाज करणे कायदेशीर गुन्हा आहे, ज्यावर तक्रार करून कारवाई करता येते. रात्री 10 वाजल्यापासून सकाळी 6 वाजेपर्यंत मोठ्या आवाजात गाणी, फटाके किंवा बांधकामाचा आवाज करणे कायद्याने बंदी आहे. पोलिसांना थेट कारवाई करण्याचा अधिकार आहे, ज्यात आवाज करणारी साधने जप्त करणे याचा समावेश आहे. तुमच्या लिखित तक्रारीत या कायदेशीर तरतुदींचा उल्लेख केल्यास तुमची बाजू अधिक मजबूत आणि स्पष्ट होते. यामुळे अधिकार्‍यांना हेही समजते की तुम्हाला तुमचे हक्क आणि लागू असलेला कायदा माहित आहे. त्यामुळे कारवाई जलद आणि अधिक प्रभावीपणे होण्याची शक्यता वाढते.

निष्कर्ष :

शेजाऱ्यांचा त्रास (Neighbors Bothering)सुरुवातीला लहानसा वाटू शकतो, पण वेळ गेल्यावर तो दैनंदिन जीवन बिघडवू शकतो, मानसिक ताण निर्माण करू शकतो आणि कधी कधी सुरक्षिततेचाही प्रश्न निर्माण होऊ शकतो. चांगली बाब म्हणजे महाराष्ट्राच्या कायद्यात यावर स्पष्ट उपाय दिले आहेत. साध्या संवादापासून, सोसायटीकडे तक्रार करण्यापर्यंत आणि गरज पडल्यास पोलिसांची मदत घेण्यापर्यंत अनेक पर्याय उपलब्ध आहेत. वेळीच पावले उचलल्यास आपला शांतपणा टिकतो आणि वाद वाढण्यापासून थांबवता येतो. लक्षात ठेवा, वारंवार होणारा त्रास दुर्लक्षित केल्यास समोरच्याचे गैरवर्तन आणखी वाढण्याची शक्यता असते. म्हणूनच घटना नीट नोंदवून ठेवणे, संबंधित अधिकाऱ्यांकडे जाणे आणि योग्य कायदेशीर तरतुदी वापरणे आवश्यक आहे. यामुळे तुमचे हक्क सुरक्षित राहतात आणि तुमच्यासह कुटुंबासाठी आदरयुक्त आणि शांत वातावरण राखता येते. (समाप्त)

(लेखिका मुंबई उच्च न्यायालयात मागील आठ वर्षांपासून कार्यरत आहेत. त्यांना फाैजदारी आणि दिवाणी प्रकरणांत अभ्यासपूर्ण बाजू मांडण्याचा अनुभव आहे.)

शेजारी त्रास देत असेल तर काय करावे? नागरिकांचे अधिकार – भाग-१ Neighbor Bothering? | BOMBAY HIGH COURT